Geçim baskısı moto kuryelerin omzunda
Moto kuryeler son dönemin en çok konuşulan fenomenlerinden biri. Aynı tip giyinenleri de var, bağımsız motor koşturanları da… Gerek istihdamı önemli ölçüde artırması gerek trafikte çok sık karşımıza çıkmaları gerekse sosyal medyada eğlenceli kurguların başrolünde yer almalarıyla hayatlarımıza eşlik ediyorlar. Diğer yandan açlığımızın doruk noktasında ya da ihtiyacımız olan bir ürünü sabırsızlıkla beklerken yüzümüzü güldürüyorlar ya da tam tersi… Yani artık markalardan ziyade moto kuryelerle temas kuruyor, onlar üzerinden marka değerlendirmeleri yapabiliyor ve onlarla bağ kuruyoruz. Bu bağın en büyük yansımalarından birini son dönemde zam tepkileriyle gündeme gelen moto kuryelerin kamuoyundan aldığı büyük destek. Gelin İPA tarafından gerçekleştirilen “Pandemi Koşullarında Moto Kuryeler ve Beklentileri” araştırmayla onları daha yakından tanıyalım.
Veriler moto kuryeliğin geniş yaş grubunu kapsayan, ağırlıklı olarak lise mezunu erkeklerin işsiz kaldıklarında geçici süre başvurdukları bir iş niteliğinde olduğuna işaret ediyor. Ayrıca pandemi döneminde online alışverişin artışıyla birlikte, perakende gıda gibi ürünlerin tüketiciye ulaştırılmasında kritik bir rolleri olduğu aşikar.
Moto kuryeler aile geçindirme baskısı altında
Moto kurye çalışanlarının yüzde 60’tan fazlası bekar, yüzde 35’ten fazlası evli ya da partneriyle aynı evde yaşıyor, yüzde 30,8’i ise evli ve çocuklu. Evli ya da partneriyle birlikte yaşayanların yüzde 94,3’ü, bekar olanların ise yüzde 60,1’i eve en çok gelir getiren kişi konumunda. Ortalama olarak moto kuryelerin yüzde 73,3’ünün ağırlıklı olarak “eve ekmek getiren” rolünü üstlenen bekâr ya da evli erkeklerden oluştuğu görülüyor. Bu nedenle moto kuryelerin aile geçindirme baskısı altında olduklarını söylemek mümkün.
Garsonluktan moto kuryeliğe giden yol…
Moto kuryelik; çok çeşitli mesleklerden işsiz kalanların ve/veya başka iş bulamayanların başvurdukları, adeta “bekleme odası” niteliğinde. Zira, moto kuryelerin sadece 5’te 1’i moto kuryelikten başka bir iş yapmadığını belirtiyor. Hem kadın hem erkek moto kuryeler arasında geri kalan büyük çoğunluğunu oluşturan yüzde 80,5’inin bu alana girmesinin nedeni pandemi döneminde işsiz kalmaları… Ankete katılanların daha önce yaptıkları işlerin dağılımlarına bakıldığında da kuryeliği yüzde 20’den fazla bir oranla işsiz oldukları için yaptıkları net bir biçimde görülüyor.
Çalışanların yüzde 18,7’sinin garson, komi, aşçı statülerindeki çalışanlardan oluşması ve açık uçlu sorularda yüzde 15’inin önceki mesleğini garsonluk olarak tanımlaması bu alanlardaki sıkışma ve işsizliği gözler önüne seriyor. Öyle ki bu sektörde çalışan işsizler tüm moto kuryelerin neredeyse 5’te 1’ini oluşturuyor.
Moto kuryelerin hemen hemen dörtte biri de (yüzde 24,8) eskiden işçi statüsünde çalışan mavi yakalılardan oluşuyor. Verilen yanıtlara bakıldığında bu kişilerin; kendini işçi ya da fabrika çalışanı olarak tanımlayanlar, konfeksiyon atölyesi, tekstil gibi alanlarda çalıştıklarını belirtenler, çok az sayıda da tekniker statüsünde çalışanlardan oluştuğu görülüyor. Bu durum imalat sanayi üretim alanında da önemli bir iş gücü kaybı olduğunu işaret ediyor. Önceden mağaza ve büro çalışanları olarak gruplanabilecek satış elemanı, mağaza çalışanı, kasiyer, muhasebeci, sekreter, güvenlik görevlisi gibi konumlarda çalışmış olduğunu belirtenlerin oranı ise yüzde 10,8.
Moto kuryelerin yüzde 5,7’si ise işe girmeden önce öğrenci olan kesimden oluşuyor. Bu gruba yakından bakıldığında Türkiye’de genç işsizliğinin görünümüne ilişkin başka çarpıcı gerçekler ortaya çıkıyor. Moto kurye olmadan önce öğrenciydim diyenlerin büyük bir çoğunluğu (yüzde 82,3) 2 yıllık ya da 4 yıllık üniversite mezunlarından oluşuyor. Önceden öğrenci olan moto kuryelerin yine büyük çoğunluğu (yüzde 77) eve en çok gelir getiren konumunda.
Kuryelik, işsizliği telafi eden bir emek piyasası görünümünde
Kuryeliğin geçici bir iş olarak görülmesi nedeniyle çalışanların yüzde 60’a yakını en az 1 yıldır kuryelik yapıyor. Bir başka deyişle, sadece pandemi sürecinde işten çıkarılan ya da mesleğini yapamayıp kuryeliğe başlayanların oranı yüzde 40’a yakın. “Son 3 yılda işsizlik nedeniyle çalışmaya ara verdiğiniz oldu mu?” sorusuna verilen cevaplar da bu durumu doğruluyor; son 3 yılda, yani 2018’den beri işsiz kalıp ara verenlerin yüzde 70’ten fazlası 3 ay ila 1 yıl süren işsizlik dönemi yaşadığını ifade ediyor. Hiç ara vermeden hemen moto kuryeliğe başvuranların oranı ise yüzde 20’den fazla. Türkiye’deki yüksek işsizlik verilerini düşündüğümüzde, moto kuryelik işsizliği belirli bir süre telafi eden bir emek piyasası görünümünde. Buna rağmen, yüzde 30’dan fazla ağırlığa sahip bir grup ise, 2 yılı aşkın süredir işine devam ediyor.
Yemek sektöründe yoğunluk var
Sektörel olarak bakıldığında yemek/paket servisi yapan kuryeler yüzde 75’i aşkın bir orana sahip. Yüzde 13’lük bir kesim market siparişlerini teslim ederken yüzde 20’lik bir kesimse evrak, acil kurye, ilaç servisi gibi gıda dışı malzemeleri taşıyor.
Yarı zamanlı çalışanlar dışarıda bırakılırsa, ankete katılan moto kuryelerin yüzde 95’e yakını tam zamanlı ve ücretli çalışma rejimine tabi olduğunu belirtiyor. Zira, ankete cevap verenlerin büyük çoğunluğu platform işveren olarak tanımlanan firmalara bağlı çalışıyor. Kafe, büfe gibi küçük işletme sahibi olarak gıda ürünlerinin dağıtımını da kendisi yapanların oranı ise yüzde 5.
Moto kuryelerin yarısından fazlası (yüzde 60) sigortalı olarak çalışıyor. Ancak yüzde 40’a yakın bir oranın ise sigortasız olduğu görünüyor. Kayıt dışı çalışan oranı çok yüksek bir sektör ve bu oran Türkiye ortalamasının (yüzde 30) üzerinde. Ayrıca, moto kuryelerin yarısından fazlası asgari ücretin altında ücret alıyor ve asgari ücret tutarı altında çalışan kuryelerin büyük bir bölümü (yüzde 70) tahmin edilebileceği gibi sigortasız çalışıyor.
Moto kuryelerin büyük bir bölümünün kullandığı motor çalıştıkları kuruma ait. Yalnızca yüzde 10,8’i kendine ait motorları kullanıyor. Motoru kendine ait olan kuryelerin yüzde 55,3’ünün günlük ortalama çalışma süreleri 10 saat ve üzerinde. Motoru kendine ait olanların yüzde 83’ü ücretli olarak çalışırken yalnızca 16,9’u esnaf kurye modeline tabi.
Araştırmanın Metodolojisi:
Ocak 2021 tarihinde İstanbul genelinde İPA tarafından gerçekleştirilen “Pandemi Koşullarında Moto Kuryeler ve Beklentileri” araştırması bilgisayar destekli yüz yüze anket (CAPI) çalışmasında İstanbul’un 23 ilçesinde toplam 600 motosiklet kuryesi (moto kurye) ile görüşüldü. Yüz yüze yapılan anketlerde ortalama görüşme süresi 9,6 dakika.
Araştırmanın tamamı için;
